Ψυχική νόσος και κοινωνικό στίγμα: Διαχρονικές προκλήσεις και σύγχρονες εκδοχές

1 Μαρτίου 2022

Ψυχική νόσος είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να εκφράσει ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων και εμπειριών που προκαλούν προβλήματα στη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά του ανθρώπου, αλλά και στην επικοινωνία του με τους άλλους. Η ψυχική νόσος μπορεί να προσβάλει άτομα κάθε ηλικίας, παιδιά, εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους και μπορεί να παρουσιαστεί σε κάθε οικογένεια. Μπορεί να αναφέρεται σε καταστάσεις πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, από την κατάθλιψη και τις αγχώδεις διαταραχές ή τις φοβίες, μέχρι την πιο σοβαρή που είναι η σχιζοφρένεια. Δυστυχώς, παρόλη την επιστημονική πρόοδο στην έρευνα και τη θεραπεία, ακόμα και σήμερα η ψυχική νόσος εξακολουθεί να συνοδεύεται από προκαταλήψεις, δοξασίες και φόβους που της προσδίδουν τον χαρακτήρα του μύθου και το στοιχείο του στίγματος.

Το στίγμα που συνδέεται με την ψυχική νόσο έχει ρίζες που εισδύουν στο βάθος του χρόνου. Κοινωνιολογικά έχει περιγραφεί ως μια «ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που αποδίδεται στο άτομο και του στερεί το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής, ενώ ταυτόχρονα το αναγκάζει να κρύβει την αιτία που προκαλεί αυτή την αρνητική κοινωνική αντιμετώπιση». Ανάμεσα στις αιτίες, εκτός από ειδικές συμπεριφορές και καταστάσεις, κατατάσσονται και νοσολογικές οντότητες, στις οποίες αποδίδονται ιδιαίτερα αρνητικοί χαρακτηρισμοί. «Στιγματίζονταν», έτσι, διαταραχές με «ορατά σημάδια», όπως η λέπρα και η σύφιλη στο παρελθόν, που έδωσαν αργότερα τη θέση τους σε πιο σύγχρονες «μάστιγες», όπως ο καρκίνος και το AIDS. Έτσι, τα τελευταία χρόνια, η λέξη «στίγμα» χρησιμοποιείται για να καταδείξει ότι ορισμένες ασθένειες εγείρουν προκαταλήψεις σε βάρος των ατόμων που πάσχουν από αυτές. Αναμφίβολα, οι πλέον στιγματισμένες νοσολογικές οντότητες είναι ακόμη και σήμερα οι ψυχικές ασθένειες.

Έτσι οι ψυχικά ασθενείς έχουν να αντιμετωπίσουν -εκτός από την ίδια τη νόσο- το κοινωνικό στίγμα, την προκατάληψη και τον φόβο της κοινωνίας για το «άλλο» της πρόσωπο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι ο φόβος της ψυχικής νόσου, ο φόβος της τρέλας, μαζί με τον φόβο του θανάτου, αποτελούν τους αρχετυπικούς φόβους του ανθρώπου. Και οι δύο αυτοί φόβοι συνδέονται με το στοιχείο της απώλειας, φόβο για την απώλεια της ζωής στη μία περίπτωση και φόβο για την απώλεια της λογικής στην άλλη. Φόβο, σε τελική ανάλυση, για την απώλεια της ουσίας της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης.

Το διαχρονικό ζήτημα του στίγματος, στη φορτισμένη περίοδο της πανδημίας, φαίνεται να βγαίνει στην επιφάνεια σε νέες μορφές και εκδοχές. Με βάση τη θεωρία «οι πολλοί» στιγματίζουν «τους λίγους». Στιγματιζόταν ο λεπρός, στιγματιζόταν και στιγματίζεται «ο τρελός», έτσι όπως άκριτα και αβασάνιστα καταγράφεται στο σύγχρονο συλλογικό ασυνείδητο ο ψυχικά ασθενής.

Σήμερα όμως, με την αδυσώπητη εισβολή του κορωνοϊού στη ζωή μας, πόσοι είναι οι πολλοί; Πόσοι είναι οι λίγοι; Στο νέο, ιδιότυπο λεξικό της πανδημίας, τι είναι μειονότητα και τι πλειονότητα; Μοιάζει σαν να έχει επέλθει ένας «άτυπος εκδημοκρατισμός» στη διάχυση του στίγματος. Είμαστε όλοι εν δυνάμει φορείς μιας νόσου, μιας μεταδοτικής νόσου. «Κρούσματα» μας αποκαλούν με όλη την αρνητική σημασιολογική φόρτιση του όρου. Είμαστε όλοι εν δυνάμει νοσούντες από μια νόσο που δεν είναι πλέον μακριά μας, μια νόσο απειλητική με τον φόβο να παραμονεύει.

Η «οικουμενικότητα» που φέρει ο COVID-19, αντί να μας φοβίσει, θα πρέπει να μας προβληματίσει ευρύτερα και να αποτελέσει ένα κάλεσμα αλλαγής νοοτροπίας, ένα κάλεσμα ανάκλησης της λογικής, ένα κάλεσμα ανθρωπιάς για ό,τι κάποτε δεν κατανοήσαμε, για όποιον «διαφορετικό» κάποτε στιγματίσαμε. Μικρή σημασία θα έχει το όνομα της νόσου.